مروری بر بزرگ­ترین و مرگ­بارترین زلزله‌­های ۱۱۰ سال اخیر ایران

A review of the largest and deadliest earthquakes in Iran in the last 110 years

عضو هیأت علمی جهاد دانشگاهی گفت: طبق بررسی‌های آماری بزرگ‌ترین و مرگ­بارترین زلزله‌­های ۱۱۰ سال اخیر ایران در مجموع ۱۴۸ هزار و ۴۷۱ کشته به جا گذاشته‌­اند.

به گزارش ایسنا، حسین مهرجردی در ششمین میزگرد "زمین‌شناسی زلزله"، نخستین زلزله بزرگ و مرگ­بار یکصد و ده سال اخیر کشور را زلزله ۷.۴ ریشتری ۳ بهمن ۱۲۸۷ عنوان کرد و گفت: این زلزله در سیلاخور-جنوب شرق بروجرد در استان لرستان به وقوع پیوست و ۸۰۰۰ کشته بر جای گذاشت.

سپس به یکی از دیگر زلزله­‌های پرتلفات کشور در ۱۰ شهریور ۱۳۴۱ اشاره کرد و توضیح داد: این زلزله ۷.۲ ریشتری که در بویین زهرا، در استان قزوین اتفاق افتاد، موجب کشته شدن ۱۲ هزار و ۲۵۵ نفر شد.

وی تصریح کرد: عامل این زلزله گسل "ایپک" با طول تقریبی ۸۵ کیلومتر و راستای تقریباً غربی-شرقی و ساز و کار فشاری بوده که در حدود ۱۰ کیلومتری جنوب بویین زهرا قرار دارد.

عضو هیأت علمی جهاد دانشگاهی با اشاره به اینکه روزنامه‌­های سال ۱۳۵۷ از زلزله طبس به عنوان بزرگ­ترین زلزله تاریخ ایران یاد کرده‌­اند، تلفات این زلزله را ۱۹ هزار و ۶۰۰ نفر عنوان کرد و افزود: گسل عامل این زلزله به طول حدود ۸۵ کیلومتر، در عمق حدود ۱۰ کیلومتری سطح زمین واقع شده و از حدود ۱۰ کیلومتری شهر طبس نیز عبور می‌کند.

مهرجردی، وقوع زمین‌لرزه‌­ای با بزرگی ۶.۴ ریشتر در ۷۰ کیلومتری غرب دشت بیاض و ویران شدن شهر فردوس در تاریخ ۱۰ شهریور ۱۳۴۷ را متأثر از زلزله ۷.۱ ریشتری ۲۱ ساعت قبل آن در دشت بیاض در استان خراسان دانست و اضافه کرد: این دو زلزله پیاپی نمونه‌ای از چکانش یا شلیک جنبش در یک گسل (فردوس) در اثر گسلش منجر به زمین‌لرزه‌­ای در گسل نزدیک آن است که به فاصله چند ساعت رخ داد.

مهرجردی با تأکید بر اینکه پرتلفات­‌ترین زلزله ۱۱۰ سال اخیر کشور، زلزله ۶.۶ ریشتری ۵ دی سال ۱۳۸۲ بم، با حدود ۴۰ هزار کشته بوده است، به مقایسه این زمین‌­لرزه با زلزله ۷.۸ ریشتری سراوان پرداخت و گفت: آنچه در مورد زلزله سراوان شایان توجه است، دوری کانون زمین‌لرزه از مناطق مسکونی و خالی از سکنه بودن محل وقوع آن (نزدیک مرز ایران و پاکستان) است.

مهرجردی از جمله دلایل پرتلفات بودن زلزله بم را عمق کانونی کم (۱۳.۲ کیلومتر)، نزدیکی کانون زمین­‌لرزه به مناطق مسکونی، تراکم جمعیتی زیاد، بافت قدیمی و غیرمقاوم ساختمان­‌ها، زمان وقوع زلزله (زمانی که اکثر مردم خواب بوده‌اند) و جنس زمین (بیشتر آبرفتی با ذرات منفصل) برشمرد و افزود: این در حالی است که زلزله ۷.۸ ریشتری سراوان  با عمق کانونی حدود ۸۰ کیلومتر که در روز اتفاق افتاد، تنها ۴۱ کشته (۴۰ نفر در پاکستان و ۱ نفر در ایران) به جای گذاشت.

وی تصریح کرد: بر طبق محاسبه، انرژی آزاد شده بر اثر رخ دادن زلزله بم معادل انرژی آزاد شده ناشی از انفجار حدود ۵۰ هزار تن ماده منفجره T.N.T است. این در حالی است که در زلزله سراوان انرژی‌­ای معادل انفجار ۳ میلیون تن ماده منفجره T.N.T آزاد شده است.

عضو هیأت علمی جهاد دانشگاهی در خصوص زمان وقوع زلزله­‌های بزرگ ۱۱۰ سال اخیر ایران، با بیان اینکه تاکنون هیچ قاعده خاصی در این رابطه پیدا نشده است، توضیح داد: از مجموع ۳۲ مورد زلزله با بزرگی بیش از ۶ ریشتر در مدت ۱۱۰ سال اخیر، ۱۷ مورد آن در روز (۵۳ درصد) و ۱۵ مورد در شب (۴۷ درصد) رخ داده است. این در حالی است که با بررسی مقایسه­‌ای میزان تلفات بزرگ­ترین زلزله‌­های بزرگ ۱۱۰ سال اخیر، این نتیجه به دست می‌­آید که ۸۵ درصد کشته‌­ها مربوط به زلزله­‌های شب و ۱۵ درصد مربوط به زلزله‌­های روز بوده است.

مهرجردی همچنین به وقوع بزرگ‌ترین زلزله ثبت‌شده در تاریخ (زمین‌لرزه ۹.۵ ریشتری شیلی در می ۱۹۶۰) در روز اشاره کرد و گفت: مسلماً اگر این زلزله یا بزرگ‌ترین زلزله تاریخ ژاپن  (۹.۱ ریشتری سال ۲۰۱۱) در شب اتفاق می‌افتاد، تلفات بسیار بیشتری را بر جای می‌گذاشت. این نیز بیان‌گر این است که تاکنون بین روزهای سال و ساعت وقوع زمین‌لرزه هیچ الگو و ارتباطی کشف نشده است.

وی تاریخ احداث اولین ایستگاه لرزه‌نگاری در کشور را سال ۱۳۳۷ هجری شمسی بیان کرد و افزود: این ایستگاه در تهران و به منظور ثبت و تعیین محل زمین‌لرزه‌ها راه‌اندازی شد. طبق اعلام مرکز لرزه‌نگاری کشوری وابسته به مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران در حال حاضر ۱۰۸ ایستگاه لرزه‌نگاری رقمی در قالب ۲۰ شبکه لرزه‌نگاری محلی، چهار پایگاه لرزه‌نگاری تک‌ایستگاهی و یک ایستگاه درون‌چاهی در کشور فعال است.

عضو هیأت علمی جهاددانشگاهی با بیان اینکه در بازه زمانی دی ماه ۱۳۸۷ تا دی ماه ۱۳۹۶ (مدت ۱۰۸ ماه معادل ۹سال) تعداد ۹۶ هزار و ۵۱۴ زمین‌لرزه توسط مرکز لرزه‌نگاری کشوری گزارش شده است، تعداد زمین‌لرزه‌های با بزرگی بیش از ۴ ریشتر را ۱۶۱۱ مورد عنوان کرد و افزود: بر اساس این آمار تعداد متوسط زمین‌لرزه در هر ماه حدود ۸۹۴ مورد و زلزله‌های بیش از ۴ ریشتر نیز حدود ۱۵ مورد در هر ماه محاسبه شده است. این در حالی است که با توجه به موقعیت زمین‌شناسی ایران، به طور میانگین در هر سال دو زلزله بین ۶ تا ۶.۹ ریشتر و در هر ۱۰ سال دو زلزله بالای ۷ ریشتر قابل انتظار است.

وی خاطرنشان کرد: ایران در سال ۲۰۱۷ میلادی به لحاظ وقوع زلزله‌های بالای ۷ ریشتر در بین کشورهای جهان رتبه پنجم را به خود اختصاص داده است؛ به عبارتی در این سال ۸ زلزله بالای ۷ ریشتر در جهان رخ داده که مکزیک با زلزله ۸.۱ ریشتری ۸ سپتامبر در جایگاه نخست و ایران با زلزله ۷.۳ ریشتری ۲۱ آبان ۹۶ (۱۲ نوامبر) ازگله - سرپل‌ذهاب در رتبه پنجم قرار دارد.

مهرجردی کم‌خطرترین مناطق ایران به لحاظ لرزه‌خیزی را مناطق کویری و زون سنندج-سیرجان برشمرد.

مهرجردی در پایان به برخی نکات مورد توجه در طرح‌های عمرانی پرداخت و گفت: از جمله این نکات می‌توان به بررسی‌های زمین‌شناسی منطقه (بررسی نوع موادی که ساختمان روی آن قرار دارد؛ مثلاً رسوبات نرم و ناپیوسته یا سنگ‌های سخت)، بررسی‌های زمین‌ساختی (مطالعه و بررسی دقیق عوامل لرزه‌خیزی منطقه و شناخت گسل‌ها و ارزیابی فعالیت آن‌ها؛ طول، شیب و امتداد گسل، نوع گسل، سازوکار گسل)، بررسی‌های لرزه‌خیزی (تعیین زلزله با بیش‌ترین احتمال؛ بزرگ‌ترین زلزله طرح، شدت، بزرگی و مدت ارتعاشات)، اطلاع از اثرات تخریبی امواج زمین‌لرزه بر روی سازه، استفاده از مصالح مرغوب و استاندارد، نقشه مناسب، اجرا و نظارت و نهایتاً پرهیز از احداث سازه و ساختمان در نزدیکی و روی گسل‌ها در زمین‌های سست و خاک‌های رسی و نخاله‌های ساختمانی، لبه پرتگاه‌ها و زمین‌های با شیب تند و ناپایدار اشاره کرد.

منبع: https://www.isna.ir

حجم و تعداد دفعات وقوع - Magnitude and frequency of occurrence

حدود ۵۰۰٬۰۰۰ زمین لرزه در هر سال وجود دارد که از این تعداد ۱۰۰٬۰۰۰ تا می‌تواند احساس ‌شود. زمین لرزهٔ کوچک به‌طور مداوم در سراسر جهان در مناطقی مانند کالیفرنیا و آلاسکا، ایالات متحده همچنین در گواتمالا، شیلی، پرو، اندونزی، ایران، پاکستان، آزورس در پرتغال، ترکیه، نیوزیلند، یونان، ایتالیا و ژاپن رخ می‌دهد، اما زلزله می‌تواند، تقریباً در هر نقطه‌ای رخ دهد، از جمله نیویورک، لندن و استرالیا. زمین لرزهٔ بزرگتر کمتر اتفاق می‌افتد، رابطه به صورت نمایی است؛ برای مثال، تقریباً ده برابراز زلزله‌ها ی بزرگتر از شدت ۴ در یک دوره زمانی خاص نسبت به زلزله‌های بزرگتر از شدت ۵ رخ می‌دهد. در (لرزه خیزی کم) انگلستان، به عنوان مثال، محاسبه شده‌است که عود به‌طور متوسط عبارتند از: زلزله ۳٫۷ -- ۴٫۶ در هر سال، زلزله ۴٫۷ -- ۵٫۵ هر ۱۰ سال، و زلزله ۵٫۶ یا بالاتر در هر ۱۰۰ سال است. این نمونه‌ای از قانون گوتنبرگ- ریشتر است. تعداد ایستگاه‌های لرزه‌ای از حدود ۳۵۰ در سال ۱۹۳۱ امروزه به هزارها از افزایش یافته‌است. نتیجتاً، تعداد بیشتری زمین لرزه نسبت به گذشته منتشر می‌شود، اما این به دلیل بهبود ابزار اندازه‌گیری است نه به دلیل افزایش تعداد زمین لرزه‌ها. (USGS) تخمین می‌زند که از سال ۱۹۰۰ تا به حال به‌طور متوسط ۱۸ زلزله بزرگ (قدر ۷٫۰–۷٫۹) و یک زلزله خیلی بزرگ (قدر ۸٫۰ یا بیشتر) در هر سال وجود داشته‌است، و این نسبت تقریباً ثابت بوده‌است. در سال‌های اخیر، تعداد زمین لرزه‌های بزرگ در هر سال کاهش یافته‌است، اگرچه این نتیجهٔ نوسانات آماری است، نه از روند سیستماتیک. آمار دقیق بیشتر در اندازه و تعداد زلزله‌ها، از (USGS) در دسترس است. بسیاری از زمین لرزه‌های جهان (۹۰ ٪ و ۸۱ ٪ از بزرگترین) در طول ۰۰۰٬۴۰ کیلومتر، منطقه نعل اسبی شکل به نام کمربند زمین لرزه سیرکم پاسیفیک(circum-Pacific seismic belt)، که همچنین به عنوان زنگ آتش اقیانوس آرام شناخته شده، اتفاق می‌افتند؛ که در اکثر نقاط با صفحهٔ اقیانوس آرام هم‌مرز است. زلزله‌های بزرگ تمایل دارند در طول مرز صفحه‌های دیگر نیز رخ دهند: مثلاً در امتداد کوه‌های هیمالیا. با رشد سریع شهرهای بزرگ مانند مکزیکوسیتی، توکیو و تهران، در مناطق پر خطر زمین لرزه، برخی از زلزله شناسان هشدار می‌دهند که ممکن است زلزله زندگی تا حداکثر ۳ میلیون نفر را بگیرد.

طوفان زلزله - Earthquake Storm

گاهی اوقات یک سری از زمین لرزه‌ها به صورت طوفان زلزله رخ می‌دهد، که در آن زلزله به گسل پرخوشه ضربه می‌زند، که باعث لرزش یا توزیع مجدّد تنش از زلزله قبلی ارسال شده، می‌شود. مشابه پس لرزه‌ها اما در بخش‌های مجاور گسل، این طوفان‌ها طی سالیان اتفاق می‌افتد، همراه با برخی زلزله‌هایی که به اندازهٔ زلزله‌های اولیه مخرب‌اند. چنین الگویی در دنبالهٔ زلزله‌ها در گسل شمال آناتولی در ترکیه در قرن ۲۰ مشاهده شد و برای خوشه‌های غیرعادی قدیمی از زلزله بزرگ در خاور میانه استنباط شد.

ازدحام زلزله‌ها - Earthquake Swarm

ازدحام زلزله، سلسله‌ای از زمین لرزه‌هاست که در منطقه‌ای خاص در مدت زمان کوتاهی اتفاق می‌افتند. آن‌ها با زلزله‌هایی که به دنبال آن‌ها مجموعه‌ای از پس لرزه‌هاست متفاوتند با توجه به این واقعیت که هیچ‌کدام از تک زمین لرزه‌ها در دنباله شوک اصلی نیست، بنابراین هیچ‌یک از قدرت قابل توجهی بالاتر از دیگران ندارد.

 Ubaye (French Alps)

Each red bar shows the number of earthquakes daily detected (left-handside scale). More than 16,000 earthquakes were detected within 2 years. White circles show the magnitude of ~1,400 earthquakes which could be located (right-handside magnitude scale). Sismalp (the local monitoring network) was not able to locate all events below magnitude 1, which explains why very-small-magnitude events are seemingly lacking. (According to the Gutenberg-Richter law, M0 events are approximately 10 times more numerous than M1 events.)

تاریخ شناسی ازدحام زلزله منطقه  اوبیای (واقع در کوه های آلپ فرانسه ) 2003-2004

هر ستون قرمز تعداد زمین لرزه های کشف شده روزانه را نشان می دهد (مقیاس سمت چپ). طی 2 سال، بیش از 16000 زمین لرزه کشف شد. دوایر سفید بزرگ، 1400 زلزله را نشان می دهد که احتمال وقوع داشتند (مقیاس سمت راست نشانگر بزرگی زلزله). سیسمالپ ₁ (شبکه نظارت محلی) قادر به یافتن همه وقایع  زیر مقیاس بزرگی 1 نبود ، که این امر علت ثبت نشدن زلزله های زیاد زیر مقیاس 1 را در اینجا نشان می دهد.( طبق قانون ریشتر گوتنبرگ، زلزله هایی در سطح مقیاس بزرگی 0 تقریبا ده برابر بیشتر از زلزله هایی است که در مقیاس بزرگی 1 هستند).

Sismalp ₁

پس لرزه - Aftershock

پس لرزه زلزله‌ای است که پس از زلزله اصلی، (mainshock) رخ می‌دهد. پس لرزه در منطقه همان شوک اصلی است، اما همیشه از لحاظ قدرت کوچکتر است. اگر پس لرزه بزرگ‌تر از شوک اصلی باشد، پس لرزه به عنوان شوک اصلی و شوک اولیه اصلی به عنوان Aftershock نام‌گذاری می‌شود. پس لرزه‌ها زمانی به وجود می‌آیند که پوسته در اطراف صفحه گسل جابه‌جا شده با اثرات شوک اصلی تطبیق داده می‌شود.